Đình Thanh La (Ảnh: Ngọc Chiến)
Từ năm 1944, thời cơ cách mạng đang đến gần. Ngày 7-5-1944, Tổng bộ Việt Minh ra Chỉ thị về sửa soạn khởi nghĩa, nhấn mạnh thời cơ hết sức thuận lợi cho Nhân dân Đông Dương giành chính quyền, “song thời cơ không phải tự nó đến, một phần lớn do ta sửa soạn nó, thúc đẩy nó”(1). Tiếp đó, ngày 10-8-1944, Tổng bộ Việt Minh ra Lời kêu gọi Sắm sửa vũ khí! đuổi quân thù chung! với khẩu hiệu: “Sắm sửa võ khí đánh đuổi Nhật, Pháp! Tinh thần tích cực sửa soạn khởi nghĩa muôn năm!”(2).
Ngày 9-3-1945, Nhật đảo chính Pháp ở Đông Dương. Cùng thời điểm, Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng mở rộng họp tại Từ Sơn (Bắc Ninh) đã ra Chỉ thị lịch sử: "Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta". Chỉ thị chỉ rõ: "Đế quốc phát xít Nhật là kẻ thù chính - kẻ thù cụ thể, trước mắt - duy nhất của nhân dân Đông Dương", đề ra khẩu hiệu “Đánh đuổi phát xít Nhật"; và yêu cầu các cấp bộ đảng “thay đổi mọi hình thức tuyên truyền, cổ động, tổ chức và đấu tranh cho hợp với thời kỳ tiền khởi nghĩa; động viên mau chóng quần chúng Nhân dân lên mặt trận cách mạng, tập dượt cho quần chúng mạnh dạn tiến lên tổng khởi nghĩa". Chỉ thị cũng yêu cầu các cấp bộ đảng "Phát động cao trào kháng Nhật cứu nước mạnh mẽ, để làm tiền đề cho cuộc Tổng khởi nghĩa" và "sẵn sàng chuyển qua hình thức tổng khởi nghĩa một khi đã đủ điều kiện"(3).
Nắm chắc thời cơ, tại căn cứ địa Việt Bắc, các tổ chức đảng và các địa phương đã vận động Nhân dân kết hợp với các đội Cứu quốc quân và Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân chủ động tổ chức khởi nghĩa giành chính quyền. Ngày 10-3-1945, tại khu rừng Khuôn Kẹn (xã Tân Trào) dưới sự chủ tọa của đồng chí Song Hào, Phân khu ủy phân khu Nguyễn Huệ đã họp và nhận định: Biến động tình hình địch trong khu và các vùng phụ cận cho thấy, có thể Nhật đã đảo chính Pháp, thời cơ đã đến, cần nhanh chóng, mạnh dạn hành động “bắt mạch” xem phản ứng của địch, nếu thuận lợi sẽ mở rộng hoạt động tiến lên giành chính quyền. Xã Thanh La (nay là xã Minh Thanh, huyện Sơn Dương) địa phương có cơ sở cách mạng vững chắc được chọn làm nơi khởi nghĩa.
Đêm 10-3-1945, dưới sự lãnh đạo trực tiếp của đồng chí Tạ Xuân Thu, lực lượng vũ trang cách mạng đã mau lẹ tước vũ khí, bắt bọn tổng lý, hương dõng phải quy phục, giao nộp súng ống, bằng sắc, triện đồng cho nhân dân. Xã Thanh La được hoàn toàn giải phóng ngay trong đêm 10-3-1945, chính quyền nhân dân xã được thành lập.
Sáng 11-3-1945, sau cuộc mít tinh tuyên thệ tại sân đình Thanh La, quân khởi nghĩa với nòng cốt là lực lượng Cứu quốc quân III và tự vệ địa phương cùng đông đảo nhân dân tiến về giải phóng Đăng Châu - huyện lỵ Sơn Dương. Quân khởi nghĩa tới đâu, các chức sắc trong chính quyền địch đều ra trình diện, giao nộp vũ khí và các loại giấy tờ, bằng sắc cho lực lượng cách mạng. Ta tuyên bố thành lập chính quyền cách mạng ở những nơi đã được giải phóng và cử cán bộ ở lại phụ trách công tác quân sự, làm cố vấn cho chính quyền mới.
Đêm 12, rạng sáng ngày 13-3-1945, ta bao vây, đánh chiếm đồn Đăng Châu (huyện lỵ Sơn Dương), thu nhiều vũ khí, phá kho thóc của Nhật ở huyện lỵ chia cho nhân dân. Ngày 14-3, địch tiến công đồn Đăng Châu hòng chiếm lại nhưng bị lực lượng vũ trang ta đánh bại, tiêu diệt và quy hàng hầu hết quân địch, thu nhiều vũ khí. Sau khi Đăng Châu được giải phóng, ngày 16-3-1945 phân khu Nguyễn Huệ tổ chức cuộc mít tinh lớn tại Thanh La, tuyên bố thành lập châu Tự Do và Ủy ban cách mạng lâm thời châu.
Khởi nghĩa Thanh La ngày 10-3-1945 là cuộc khởi nghĩa giành chính quyền đầu tiên của tỉnh Tuyên Quang. Chính quyền cách mạng xã Thanh La, châu Tự Do là một trong những chính quyền cách mạng cấp xã, cấp huyện đầu tiên được thành lập trong toàn quốc. Thắng lợi của khởi nghĩa Thanh La gây tiếng vang và tạo thanh thế, góp phần đẩy nhanh cao trào tiến tới tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945.
Sau khi khởi nghĩa Thanh La thắng lợi, châu Tự Do thành lập (bao gồm phần lớn vùng thượng Sơn Dương) đã nhanh chóng trở thành căn cứ, trung tâm lãnh đạo quá trình khởi nghĩa giành chính quyền trong toàn tỉnh và các vùng phụ cận. Từ đây, Cứu quốc quân và các đơn vị tự vệ đã chia thành nhiều mũi, tỏa đi các hướng, hỗ trợ, lãnh đạo nhân dân nổi dậy giành chính quyền, mở rộng vùng giải phóng. Tiếp theo cuộc khởi nghĩa Thanh La (Tuyên Quang), lần lượt các địa phương ở Việt Bắc nổi dậy khởi nghĩa giành chính quyền. Từ tháng 3 đến cuối tháng 5, hầu hết các địa phương (trừ một số huyện và tỉnh lỵ) của các tỉnh thuộc Việt Bắc đã được giải phóng: Tỉnh Bắc Kạn (cuối tháng 3), các tỉnh khác như Cao Bằng, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Lạng Sơn, Hà Giang (cuối tháng 5-1945).
Thắng lợi của Khởi nghĩa Thanh La với việc giải phóng một vùng đất đai rộng lớn và thành lập chính quyền cách mạng đã tạo điều kiện để Bác Hồ quyết định chuyển từ căn cứ địa Cao Bằng về Tân Trào (Tuyên Quang) chọn đây làm Thủ đô khu giải phóng để chỉ đạo Tổng khởi nghĩa Tháng Tám 1945. Tại Tân Trào, sau khi nghe báo cáo tình hình, Người chỉ thị thành lập Khu giải phóng gồm các tỉnh: Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Hà Giang, Lạng Sơn và một phần các tỉnh Bắc Giang, Phú Thọ, Vĩnh Yên, Yên Bái. Ngày 4-6-1945, Khu giải phóng Việt Bắc được thành lập. Như vậy, có thể nói, Tân Trào đã đi vào lịch sử từ cuộc khởi nghĩa Thanh La và sự ra đời của châu Tự Do tại khu giải phóng, chính quyền cách mạng được thành lập, nhân dân được hưởng chế độ mới do cách mạng đem lại. “Nước Việt Nam mới phôi thai từ đó”(4).
Khu giải phóng Việt Bắc được thành lập, Tân Trào thuộc châu Sơn Dương được chọn là trung tâm Khu giải phóng. Từ đây, Tân Trào chính thức trở thành nơi đứng chân cơ quan đầu não lãnh đạo cao trào kháng Nhật, cứu nước trong toàn quốc… Chính tại nơi đây đã diễn ra những sự kiện trọng đại của cách mạng Việt Nam: Hội nghị toàn quốc của Đảng quyết định Tổng khởi nghĩa; Đại hội Quốc dân, quyết định thành lập Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam (tức Chính phủ lâm thời); quyết định quốc kỳ, quốc ca…
78 năm đã qua đi, nhiều sự kiện trọng đại của đất nước đã diễn ra khiến ít người biết đến cuộc khởi nghĩa Thanh La (10-3-1945), song những tiền đề mà cuộc khởi nghĩa tạo ra đã góp phần thúc đẩy phong trào cách mạng của tỉnh Tuyên Quang và cả nước. Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa Thanh La dẫn đến việc thành lập châu Tự Do, là cơ sở để Trung ương Đảng và lãnh tụ Hồ Chí Minh lựa chọn Tân Trào làm căn cứ chỉ đạo phong trào cách mạng cả nước, góp phần vào thắng lợi chung của Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Khởi nghĩa Thanh La là niềm tự hào, là động lực mạnh mẽ, thôi thúc đảng bộ và nhân dân các dân tộc Tuyên Quang nỗ lực phấn đấu, vươn lên giành thắng lợi trong mọi chặng đường cách mạng; xây dựng, bảo vệ quê hương, xứng đáng với truyền thống Thủ đô Khu giải phóng, Thủ đô kháng chiến.
Nguyễn Văn Đức
TÀI LIỆU THAM KHẢO
(1), (2), (3). Văn kiện Đảng toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, t.7, tr.498, 504, 366-367.
(4). Trường Chinh: Dẫn theo Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam, sơ thảo, tập I (1920 -1954), Nxb, Sự Thật, Hà Nội, 1981, tr.389.