Chủ tịch Hồ Chí Minh, lãnh tụ vĩ đại của giai cấp công nhân và Nhân dân lao động Việt Nam, người sáng lập và rèn luyện Đảng Cộng sản Việt Nam, sáng lập nền dân chủ cộng hòa, đặt nền móng cho việc xây dựng chế độ mới, mở ra thời đại mới trong lịch sử nước ta: thời đại của độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội.
Ảnh minh họa: Tất Thắng
Dân chủ trong tư tưởng Hồ Chí Minh là: dân là chủ và dân làm chủ. Quan niệm đó đã nhấn mạnh vị thế và hành động của dân - người làm chủ xã hội. Coi trọng dân chủ thực chất là tôn trọng con người, coi con người là giá trị cao nhất. Con người có quyền sống, quyền tự do, những quyền tự nhiên, thiêng liêng, không thể bị xâm phạm. Giải phóng con người khỏi tình trạng bị áp bức, bóc lột và nô dịch là đòi hỏi tất yếu, làm cho con người thực sự được sống xứng đáng với cuộc sống của mình. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng khẳng định: "Trong bầu trời không gì quý bằng nhân dân" và "dân chủ là của quý báu nhất của nhân dân", đồng thời nhấn mạnh: "Trong xã hội không gì tốt đẹp, vẻ vang bằng phục vụ cho lợi ích của nhân dân"(1). Đó chính là tính nhân văn của dân chủ.
Cơ sở pháp lý của dân chủ là sự bảo đảm thực hiện dân chủ trong thực tế cho dân chúng. Tính pháp lý ở đây là nhấn mạnh địa vị của dân trong xã hội và sự cần thiết phải xây dựng chế độ dân chủ, thể chế chính trị và thể chế nhà nước dân chủ. Theo Người, tính nhân văn và tính pháp lý của dân chủ gắn bó mật thiết với nhau.
Với quan niệm: Nước ta là nước dân chủ, địa vị cao nhất là dân vì dân là chủ đã hàm chứa chế độ dân chủ thực chất là chế độ ủy quyền của dân vào nhà nước và nhà nước là cơ quan quyền lực của dân. Chế độ ta là chế độ dân chủ, tức là một chế độ trong đó nhân dân là người chủ. Xây dựng thể chế, trước hết là xây dựng chính quyền nhà nước, là chính quyền dân chủ. Người chủ trong chính quyền ấy chính là nhân dân. Điều này không chỉ khẳng định một quan điểm mà còn được thể chế hóa bằng luật, trước hết là Hiến pháp.
Từ rất sớm, trong bản yêu sách gửi Hội nghị Vécxây, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã yêu cầu: "Thay chế độ ra các sắc lệnh bằng chế độ ra các đạo luật"(2), nhấn mạnh vai trò của luật pháp, coi đó là linh hồn của nhà nước dân chủ - pháp quyền.
Về vai trò của Hiến pháp, Người xác định "Hiến pháp bảo đảm được quyền tự do dân chủ cho các tầng lớp nhân dân, trên cơ sở công nông liên minh và do giai cấp công nhân lãnh đạo. Nó phải thật sự bảo đảm nam nữ bình quyền và dân tộc bình đẳng"(3).
Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ đề cập đến vai trò của nhà nước nói chung mà còn nhấn mạnh vai trò của Chính phủ, cơ quan hành pháp nhà nước. Chính quyền từ xã đến Chính phủ Trung ương do dân cử ra và nhiệm vụ của Chính phủ là phải làm người đầy tớ trung thành tận tụy của nhân dân. Với tư cách là cơ quan hành pháp, Chính phủ làm chức năng điều hành, quản lý nhà nước trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Một Chính phủ tốt, xứng đáng với sự ủy thác, tin cậy của dân chúng phải là chính phủ hành động vì lợi ích của dân, do dân tổ chức nên, do dân kiểm soát và phê bình, biết dựa vào ý kiến của dân mà sửa chữa khuyết điểm, hạn chế. Mặt khác, pháp luật phải thực sự dân chủ, nó bảo vệ quyền tự do dân chủ rộng rãi cho Nhân dân lao động.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt chú ý tới vấn đề quyền hành, lợi ích và lực lượng của dân. Đó không chỉ là bản chất ưu việt của nền dân chủ kiểu mới, cho đa số mà còn là phải thực hiện cho được những điều tốt đẹp trong thực tế, biến dân chủ từ lý tưởng, khát vọng trở thành hiện thực. Dân chủ ở đây là dân chủ thực chất, mọi cơ quan, tổ chức và cá nhân phải có tinh thần trách nhiệm, nghĩa vụ, bổn phận trước cuộc sống của dân chúng. Người cũng phòng ngừa khả năng và nguy cơ của những biến dạng, thoái hóa, hư hỏng trong bộ máy quyền lực. Người trù tính "cách mệnh rồi thì quyền giao cho dân chúng số nhiều, chớ để trong tay một bọn ít người. Thế mới khỏi hy sinh nhiều lần, thế dân chúng mới được hạnh phúc"(4). Người luôn phê phán những hiện tượng tiêu cực đã xuất hiện trong bộ máy nhà nước, trong điều kiện Đảng cầm quyền, những vi phạm quyền dân chủ, bệnh quan liêu, tham nhũng, tiêu cực, nhũng nhiễu dân, đồng thời chỉ rõ: muốn chống quan liêu, tham ô, lãng phí thì phải dân chủ. Nguồn gốc sâu xa của căn bệnh ấy là do chủ nghĩa cá nhân, vụ lợi mà ra. Người nào mắc vào những căn bệnh ấy đều nguy hại. Người yêu cầu pháp luật phải thẳng tay trừng trị những kẻ bất lương, bất kỳ ở địa vị nào, nghề nghiệp gì.
Trong suốt 24 năm ở cương vị người đứng đầu nhà nước, Người đã nêu một tấm gương sáng về thực hành dân chủ, Người luôn gần dân, tôn trọng dân, lắng nghe ý kiến của dân để kịp thời điều chỉnh chính sách. Người cũng nêu cao tính nguyên tắc, kỷ luật với tinh thần trọng pháp gắn liền trọng đức. Là một nhà dân chủ, Người tha thiết mong mỏi quần chúng giúp đỡ Chính phủ sửa chữa sai lầm, khuyết điểm, giáo dục cán bộ cho đất nước.
Theo Người, mục đích của dân chủ là "để làm cho dân ai cũng được hưởng tự do", "thực hành dân chủ là cái chìa khóa vạn năng có thể giải quyết mọi khó khăn"(5).
Nhận thức đúng đắn và vận dụng sáng tạo thực hành dân chủ theo tư tưởng Hồ Chí Minh là yếu tố quan trọng góp phần vào sự thành công của công cuộc đổi mới đất nước hiện nay.
Nguyễn Nhung
- ;(3) Hồ Chí Minh toàn tập, NXBCTQG, Hà Nội, 2011, tập 10, tr 453; 510
- ; (5) Hồ Chí Minh toàn tập, NXBCTQGST, Hà Nội, 2011, tập 1, tr 44; 20
(4) Hồ Chí Minh toàn tập, NXBCTQG, Hà Nội, 2011, tập 2, trang 92