Sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, ngày 3-2-1930. Ngay từ rất sớm, Đảng đã thấy rõ tầm quan trọng của việc xây dựng tổ chức Đoàn Thanh niên. Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 2, họp từ ngày 20 đến ngày 26-3-1931, tại nhà số 236, đường Richaud, nay là đường Nguyễn Đình Chiểu, Quận 3, thành phố Hồ Chí Minh. Do đồng chí Tổng Bí thư Trần Phú chủ trì đã dành một phần quan trọng trong chương trình làm việc để bàn về công tác thanh niên và chỉ thị cho tổ chức Đảng ở các địa phương phải quan tâm đến việc xây dựng Đoàn Thanh niên. Hội nghị đã quyết định thống nhất các tổ chức Đoàn, thành Đoàn Thanh niên Cộng sản Đông Dương.
Sự phát triển lớn mạnh của Đoàn đã đáp ứng kịp thời những đòi hỏi cấp bách của phong trào thanh niên nước ta. Đó là sự vận động khách quan phù hợp với yêu cầu của cách mạng, đồng thời, phản ánh công lao to lớn của Đảng, của Chủ tịch Hồ Chí Minh - Người sáng lập và rèn luyện tổ chức Đoàn. Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ 3, họp từ ngày 22 - 25 tháng 3 năm 1961 đã quyết định lấy ngày 26-3-1931, một ngày trong thời gian cuối của Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 2, dành để bàn bạc và quyết định những vấn đề rất quan trọng đối với công tác thanh niên, làm ngày thành lập Đoàn hằng năm. Ngày 26-3 trở thành ngày vẻ vang của tuổi trẻ Việt Nam, của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh quang vinh [1].
Ngay sau khi thành lập, Đoàn Thanh niên Cộng sản (TNCS) Đông Dương đã phát triển được nhiều đoàn viên trong cao trào cách mạng 1930 - 1931, mà đỉnh cao là Xô Viết Nghệ Tĩnh. Từ phong trào cách mạng giai đoạn này đã xuất hiện nhiều gương thanh niên đấu tranh oanh liệt, tiêu biểu là người đoàn viên thanh niên cộng sản Lý Tự Trọng với câu nói nổi tiếng trước tòa án kẻ thù: Con đường của thanh niên chỉ có thể là con đường cách mạng, không thể có con đường nào khác. Từ ngày 26-3-1931 đến nay, để phù hợp với yêu cầu nhiệm vụ của từng thời kỳ cách mạng, Đoàn đã nhiều lần thay đổi tên gọi:
Từ 1931 – 1936: Đoàn TNCS Việt Nam, Đoàn TNCS Đông Dương
Từ 1937 – 1939: Đoàn Thanh niên Dân chủ Đông Dương
Từ 11/1939 – 1941: Đoàn Thanh niên phản đế Đông Dương
Từ 5/ 1941 – 1956: Đoàn Thanh niên cứu quốc Việt Nam
Từ 25/ 10/ 1956 – 1970: Đoàn Thanh niên Lao động Việt Nam
Từ 2/1970 - 11 /1976: Đoàn Thanh niên Lao động Hồ Chí Minh
Từ 12/ 1976 đến nay: Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh
Kể từ khi ra đời đến nay, thế hệ trẻ Việt Nam thực sự là lực lượng xung kích trong sự nghiệp cách mạng là nòng cốt, đội dự bị xứng đáng với sự tin cậy của Đảng, Nhà nước và Nhân dân. Thế hệ trẻ Việt Nam, thế hệ nọ tiếp nối thế hệ kia, tre già măng mọc, trưởng thành từ những Đội cứu quốc, Tổng hội Sinh viên, Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân, Đoàn quân 40 Nam tiến đến phong trào Thanh niên ba sẵn sàng, Phụ nữ ba đảm đang, Năm xung phong... đã góp sức mình vào chiến thắng trong những cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.
Khi đất nước được giải phóng, non sông Việt Nam liền một dải, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh triển khai các phong trào cụ thể như: Ba mũi tên tiến công chống tiêu cực và toàn Đoàn tham gia xây dựng Đảng, từ năm 1976; Ba xung kích làm chủ tập thể, từ năm 1978. Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ IV (năm 1980) đã quyết định đẩy mạnh phong trào Ba xung kích làm chủ tập thể thành cao trào thi đua hành động cách mạng của tuổi trẻ, thực hiện thắng lợi sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa, thu hút hàng triệu đoàn viên, thanh niên tham gia.
Sau khi, Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng và lãnh đạo công cuộc đổi mới đất nước. Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ V, năm 1987, phát động phong trào: Tuổi trẻ xung kích, sáng tạo xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đây là phong trào mang ý nghĩa lớn lao, là phong trào của thế hệ trẻ đi đầu trong công cuộc đổi mới, hành động vì tương lai của thế hệ trẻ, vì hạnh phúc của Nhân dân. Qua đó khẳng định vai trò của tuổi trẻ, góp phần đưa đất nước thoát khỏi những khó khăn, khủng hoảng về kinh tế - xã hội. Đại hội đại biểu Đoàn toàn quốc lần thứ VI (1992) đã phát động và triển khai hai phong trào lớn là: Thanh niên lập nghiệp và Tuổi trẻ giữ nước. Các phong trào được đoàn viên, thanh niên cả nước hưởng ứng sôi nổi và nhiệt tình.
Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ VIII (2002) phát động phong trào Thi đua, tình nguyện xây dựng và bảo vệ Tổ quốc và kêu gọi tuổi trẻ Việt Nam cùng siết chặt tay dưới lá cờ vinh quang của Đoàn, nguyện đi theo con đường cách mạng của Đảng, Bác Hồ và Nhân dân Việt Nam đã lựa chọn, nắm chắc thời cơ, vượt qua thách thức, góp phần to lớn vào sự nghiệp đổi mới đất nước. Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ IX (2007) phát động hai phong trào: 5 xung kích phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ Tổ quốc và 4 đồng hành với thanh niên lập thân, lập nghiệp” [2].
Đến Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ X (2012), hai phong trào trên tiếp tục được triển khai với tên gọi Xung kích, tình nguyện phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ Tổ quốc và Đồng hành với thanh niên lập thân, lập nghiệp nhằm tạo không gian mở, sáng tạo cho cơ sở triển khai thực hiện. Trong giai đoạn này, nhiều phong trào trong các đối tượng thanh niên được triển khai mạnh mẽ, thu hút sự tham gia của đông đảo đoàn viên, thanh niên và tạo được hiệu ứng tốt trong cộng đồng xã hội. Đại hội Đoàn lần thứ XI (nhiệm kỳ 2017 - 2022) đã phát động 3 phong trào lớn: Thanh niên tình nguyện, Tuổi trẻ sáng tạo và Tuổi trẻ xung kích bảo vệ Tổ quốc.
Phát huy truyền thống vẻ vang trong những năm qua, các cấp Đoàn và tuổi trẻ cả nước giữ vững niềm tin sắt son với Đảng, Nhà nước và Nhân dân ta, biến những khó khăn, thách thức thành động lực, kiên trì, kiên định thực hiện vị trí, chức năng, vai trò của mình trong hệ thống chính trị; Luôn tiên phong đi đầu, phát huy truyền thống cách mạng vẻ vang, xung kích, sáng tạo trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, để góp phần thực hiện thành công Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng.
Lịch sử dân tộc Việt Nam vốn đã đầy ắp những sự kiện vẻ vang và càng trở nên phong phú, sinh động hơn bởi trong đó chứa đựng lịch sử Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh. Ngày 26-3-1931, Đoàn Thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh ra đời, đó là bước ngoặt trọng đại của tuổi trẻ Việt Nam. Sự kiện này không chỉ khẳng định chủ trương đúng đắn, sáng tạo của Đảng mà còn đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn lịch sử dân tộc Việt Nam.
Đỗ Hồng Thanh
1. Nguyễn Cúc; Ngày 26-3-1931: Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh được thành lập; Quân đội Nhân dân, Cơ quan của Quân ủy Trung ương và Bộ Quốc phòng, Tiếng nói của lực lượng vũ trang và Nhân dân Việt Nam; 26/3/2022.
2. Nguyễn Danh Tiên; Tự hào những dấu ấn vinh quang của Đoàn; Thanh niên, diễn đàn của Hội liên hiệp Thanh niên Việt Nam, 23/3/2021.