1. Bối cảnh tình hình thế giới
Thế giới đang trải qua những thay đổi mang tính thời đại. Ảnh minh họa.
Thế giới đang trải qua những thay đổi mang tính thời đại; khát vọng hòa bình, hợp tác và phát triển vẫn là xu thế khách quan, dòng chảy chủ đạo, nhưng phải đương đầu với vô vàn rào cản, khó khăn, thách thức. Toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế tiếp tục tiến triển nhưng đang bị thách thức bởi cạnh tranh ảnh hưởng và sự trỗi dậy của chủ nghĩa cường quyền nước lớn, chủ nghĩa dân túy, dân tộc cực đoan, tư tưởng thực dụng, cực hữu trong quan hệ quốc tế. Luật pháp quốc tế và các thể chế đa phương toàn cầu đứng trước những thách thức không nhỏ, thậm chí có nguy cơ bị vô hiệu hóa, “tê liệt” do chính trị cường quyền. Các nước lớn một mặt tiến hành phô trương sức mạnh để răn đe, can thiệp vào nội bộ các nước nhỏ, mặt khác đơn phương áp đặt các biện pháp bao vây, cấm vận không dựa trên các nguyên tắc của luật pháp quốc tế. Vấn đề ý thức hệ, hệ giá trị và mô hình quản trị trở thành công cụ, mục tiêu của tập hợp lực lượng, khiến sự phân tuyến trở nên rõ nét hơn, đặt ra nguy cơ cao hơn “diễn biến hòa bình”, “cách mạng màu”.
Kinh tế thế giới đang trên đà phục hồi với điểm sáng là xu hướng chuyển đổi kinh tế số, phát triển xanh, chuyển đổi năng lượng; các chương tình tăng trưởng bao trùm, phát triển bền vững, kinh tế nhân văn đang gợi mở tuy duy và tầm nhìn mới cho các nước. Hợp tác kinh tế toàn cầu tiếp tục phát triển sâu rộng và hướng vào thúc đẩy tự do hóa thương mại, đầu tư, dịch vụ, mở rộng thị trường, tạo sức bật mới cho tăng trưởng kinh tế, khiến nhu cầu tài nguyên, năng lượng, thị trường không ngừng tăng cao. Song, sự phục hồi còn chậm, chưa đồng đều, chưa vững chắc, đứng trước những thách thức, rủi ro lớn, có nguy cơ suy thoái, khủng khoảng do tác động kép của đại dịch Covid-19 và các cuộc xung đột quân sự, làm đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu. Chính sách thuế quan do Mỹ áp dụng với các nước trong đó có cả các đối tác đồng minh sẽ có những diễn biến mới rất mau lẹ, là tác nhân dẫn tới cuộc chiến thương mại toàn cầu.
Nhiều khả năng Mỹ tiếp tục là siêu cường thế giới, theo đuổi tham vọng “trật tự thế giới dựa trên luật lệ” do Mỹ lãnh đạo, nhưng sự vượt trội về sức mạnh tổng hợp có thể bị suy giảm. Trung Quốc đang vươn lên mạnh mẽ với mục tiêu chiến lược xuyên suốt là “Giấc mộng Trung Hoa”, thách thức vị trí lãnh đạo toàn cầu của Mỹ và hình thành một cực trong trật tự thế giới đa cực. Nga tiếp tục khẳng định là cường quốc quân sự hàng đầu, có ảnh hưởng lớn về chính trị và là một trụ cột an ninh quan trọng của thế giới, tuy nhiên Nga gặp khó khăn về kinh tế - xã hội do Mỹ và phương Tây đẩy mạnh cô lập về chính trị, trừng phạt về kinh tế, làm suy giảm sức mạnh tổng hợp, uy tín, vị thế quốc tế của Nga. Các cường quốc khác, như: Ấn Độ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Liên minh châu Âu, Australia, Canada cũng như sự trỗi dậy của Nhóm các nước Nam Bán cầu tiếp tục gia tăng vai trò và ảnh hưởng, ngày càng khẳng định là các cường quốc tầm trung, duy trì vị thế và củng cố “sức mạnh mềm”, tạo dựng không gian chiến lược mới.
Tổng thống Mỹ Donald Trump hôm 10/10 thông báo sẽ áp thuế bổ sung 100% với hàng hóa Trung Quốc, đồng thời áp đặt kiểm soát xuất khẩu với toàn bộ phần mềm thiết yếu do Mỹ sản xuất từ ngày 1/11 hoặc sớm hơn, nhằm đáp trả "những động thái cực kỳ gây hấn" của Bắc Kinh.
Cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn, các trung tâm quyền lực ngày càng gay gắt, sâu sắc, mở rộng về không gian, phạm vi, lĩnh vực, gia tăng về cường độ và tính đối đầu, nhằm gây sức ép, lôi kéo các nước nhỏ, phục vụ mục tiêu, ý đồ chiến lược của các nước lớn. Cạnh tranh giữa Mỹ, đồng minh với Trung Quốc và Nga diễn ra trên mọi lĩnh vực, cả về địa - chiến lược, quân sự, kinh tế - thương mại, tài chính, tiền tệ, truyền thông, khoa học - công nghệ và hệ giá trị, có thể làm gia tăng căng thẳng và nguy cơ xung đột tại những “điểm nóng” trên thế giới. Tập hợp lực lượng theo phe, khối diễn ra nhanh chóng, gay gắt, toàn diện, linh hoạt cả về phương thức và nội dung; đan xen, phức tạp ở cấp độ song phương, đa phương; thiết lập các cơ chế tiểu đa phương, các sáng kiến, chiến lược mới,tạo sức ép “chọn bên” đối với các nước vừa và nhỏ. Hình thành phân tuyến giữa một bên là Mỹ, các nước phương Tây và một bên là Nga và Trung Quốc, không loại trừ các nước lớn vừa hợp tác, thỏa hiệp, vừa đấu tranh, kiềm chế lẫn nhau và can dự, chi phối nội bộ làm phương hại đến lợi ích quốc gia của các nước khác. Các nước lớn cũng sẽ tìm cách tranh thủ, bành trướng thế lực bằng “quyền lực mềm”, buộc các nước lệ thuộc nhiều hơn thông qua các quan hệ kinh tế, đầu tư, thương mại, chuyển giao công nghệ, viện trợ, kéo theo xu hướng tự chủ chiến lược của các nước, nhằm giảm thiểu tác động bất lợi.
Nhiều điểm nóng về an ninh trên thế giới tiếp tục tồn tại, gia tăng căng thẳng; xung đột vũ trang, tôn giáo, sắc tộc, xâm phạm chủ quyền quốc gia, biển, đảo; tranh chấp lãnh thổ và tài nguyên, chiến tranh cục bộ, chiến tranh mạng tiếp tục diễn biến phức tạp, làm xuất hiện các hình thái chiến tranh, loại hình tác chiến, không gian chiến lược, phương thức tiến hành chiến tranh mới. Xung đột quân sự Nga - Ukraine chưa có dấu hiệu kết thúc, Mỹ và các nước đồng minh EU tiếp tục tăng cường viện trợ tài chính, cung cấp vũ khí, trang bị kỹ thuật cho Ukraine nhằm kéo dài “cuộc chiến tranh ủy nhiệm” với toan tính buộc Nga phải chịu thất bại chiến lược; những cảnh báo về nguy cơ chiến tranh thế giới thứ ba, thậm chí những lời đe dọa hạt nhân đã xuất hiện làm phức tạp thêm tình hình.
Cuộc Cách mạng 4.0 khẳng định là lực đẩy chủ đạo, sự phát triển đột phá của khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số tạo sự thay đổi mang tính hệ thống, phong phú và sâu rộng cả phạm vi, tốc độ và chiều sâu,tác động trên mọi lĩnh vực.Xu hướng tiếp cận công nghệ, hiện đại hóa nền quản trị, phát triển kinh tế, thương mại và tạo đột phá về phát triển công nghiệp quốc phòng, sản xuất vũ khí trang bị hiện đại, nâng cao khả năng răn đe, phòng thủ, tiến công để phòng thủ nổi lên. Các lĩnh vực chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, chuyển đổi năng lượng, ứng dụng công nghệ mới, bán dẫn, cáp ngầm, tài nguyên chiến lược, đất hiếm,nhất là trí tuệ nhân tạo (AI), Internet vạn vật (IoT), dữ liệu lớn, điện toán đám mây, chuỗi khối, thông tin vệ tinh và một số công nghệ mới nổi đã và đang tác động mạnh đến lĩnh vực quốc phòng, quân sự. Chiến tranh công nghệ cao trở thành hiện thực và phát triển phổ biến, với ưu thế vượt trội để tiến hành đánh nhanh, đánh chính xác vào các mục tiêu chủ yếu nhằm khuất phục đối phương.
Sự phát triển đột phá của khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số tạo sự thay đổi mang tính hệ thống, phong phú và sâu rộng cả phạm vi, tốc độ và chiều sâu,tác động trên mọi lĩnh vực
Các thách thức an ninh phi truyền thống với những vấn đề xuyên quốc gia, có tính bạo lực hoặc phi bạo lực, do những nhân tố phi chính trị, phi quân sự gây ra, trực tiếp ảnh hưởng, uy hiếp đến sự phát triển ổn định của các quốc gia. Mầm mống hình thành biểu tình, bạo loạn, khủng bố và có thể chuyển hóa từ an ninh phi truyền thống sang an ninh truyền thống. Những vấn đề toàn cầu hóa như bảo vệ hòa bình, an ninh con người, an ninh xã hội, biến đổi khí hậu, nước biển dâng, cạn quyệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường, nguy cơ đại dịch mới, thiên tai, an ninh năng lượng, lương thực, nguồn nước, già hóa dân số,… ngày càng hiện hữu, an ninh mạng với các hiểm họa từ tội phạm, tấn công cơ sở hạ tầng và thông tin sai lệch là những thách thức lớn.
Khu vực châu Á - Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương tiếp tục phát triển năng động, trở thành trọng điểm cạnh tranh địa - chính trị, giành giật lợi ích chiến lược gay gắt giữa các nước lớn, tiềm ẩn nhiều nhân tố mất ổn định. Mỹ “xoay trục” và triển khai thực hiện chiến lược “Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và rộng mở”, tăng cường diễn tập chung và hiện diện quân sự ở các nước đồng minh trong khu vực. Trung Quốc tăng cường thực hiện các sáng kiến mới, nhất là chính sách “Một vành đai, một con đường” nhằm mở rộng vị thế, vai trò, gia tăng cạnh tranh ảnh hưởng với Mỹ trong khu vực và trên toàn thế giới. Tình hình Eo biển Đài Loan, bán đảo Triều Tiên, mâu thuẫn giữa Ấn Độ với Pakistan, Ấn Độ với Trung Quốc và diễn biến phức tạp trên Biển Đông, là những mối quan ngại sâu sắc, tiếp tục tiềm ẩn xung đột vũ trang, tranh chấp chủ quyền, lãnh thổ, biển, đảo.
ASEAN tiếp tục phát huy vị thế, vai trò trung tâm hợp tác, thúc đẩy liên kết khu vực, quan hệ với các nước lớn và từng đối tác được nâng lên tầm cao mới, ba trụ cột cơ bản về chính trị, an ninh, kinh tế và văn hóa xã hội đang được triển khai thực hiện toàn diện với nhiều sáng kiến đột phá. Tuy nhiên, nội bộ các nước còn nhiều mâu thuẫn và bất ổn, đoàn kết nội khối và tính thống nhất chưa cao; vai trò trung tâm bị tác động, phân hóa bởi những toan tính lợi ích quốc gia - dân tộc của một số nước, chi phối, ảnh hưởng tới lập trường chung đối với những vấn đề quốc tế và khu vực. Những khó khăn về kinh tế, tình hình an ninh chính trị xã hội, mâu thuẫn tôn giáo, sắc tộc; việc tranh chấp chủ quyền lãnh thổ trên bộ, trên biển giữa các quốc gia trong khu vực và một số nước ASEAN với Trung Quốc;biên giới giữa Campuchia và Thái Lan; đảo chính quân sự tại Mianma tiềm ẩn nhiều nguy cơ, thách thức trong duy trì hòa bình, ổn định và phát triển của khu vực.
2. Một số vấn đề đặt ra đối với nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trong kỷ nguyên mới
Tổng Bí thư Tô Lâm phát biểu tại Hội nghị toàn quốc quán triệt, triển khai thực hiện các nghị quyết của Trung ương, hôm 16/9/2025.
Một là, giữ vững và tăng cường sự lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp về mọi mặt của Đảng, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý tập trung thống nhất của Nhà nước đối với sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc. Tập trung xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh; hoàn thiện thể chế phát triển, khơi thông những rào cản, điểm nghẽn, nút thắt; xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và đội ngũ cán bộ, nhất là cấp chiến lược đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ trong kỷ nguyên mới. Quán triệt, triển khai thực hiện đồng bộ Nghị quyết số 44-NQ/TW, ngày 24/11/2023 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XIII) về “Chiến lược bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới” và các nghị quyết, kết luận, chiến lược, chương trình, đề án phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh, gắn sát với đặc điểm thực tiễn từng cấp, từng ngành, từng địa phương.
Hai là, tăng cường sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa và quyền làm chủ của Nhân dânvới phương châm “dân là chủ”, là trung tâm, là chủ thể; khơi dậy tinh thần yêu nước, khát vọng phát triển đất nước, ý chí tự chủ, tự tin, tự lực, tự cường, tự hào dân tộc của con người Việt Nam, nhất là thế hệ trẻ trong kỷ nguyên phát triển mới.Đổi mới nội dung, hình thức công tác tuyên truyền, giáo dục, nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên và Nhân dân hiểu rõ quan điểm, sự chuyển hóa về đối tác, đối tượng;chủ động phòng, chống âm mưu, thủ đoạn “diễn biến hòa bình”, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ, “phi chính trị hóa” lực lượng vũ trang, bảo vệ vững chắc nền tảng tư tưởng của Đảng.
Ba là, triển khai thực hiện thắng lợi 7 Nghị quyết chiến lược. Xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, phát triển đất nước nhanh, toàn diện, bền vững. Kết hợp chặt chẽ phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội với tăng cường quốc phòng, an ninh, thực hiện chính sách an sinh xã hội, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho Nhân dân theo quan điểm “Phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường là trung tâm; xây dựng Đảng là then chốt; phát triển văn hóa, con người là nền tảng; tăng cường quốc phòng, an ninh và đẩy mạnh đối ngoại, hội nhập quốc tế là trọng yếu, thường xuyên”[1].
Bốn là, xây dựng lực lượng vũ trang nhân dân “tinh, gọn, mạnh”, cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, hiện đại. Gia tăng tiềm lực, sức mạnh tổng hợp mọi mặt của quốc gia, xây dựng nền quốc phòng toàn dân, nền an ninh nhân dân, thế trận quốc phòng toàn dân, thế trận an ninh nhân dân gắn với thế trận lòng dân, xây dựng khu vực phòng thủ vững chắc, phù hợp với tổ chức quân sự địa phương. Xây dựng nền công nghiệp quốc phòng, an ninh chủ động, tự lực, tự cường, lưỡng dụng, hiện đại, trở thành mũi nhọn của công nghiệp quốc gia. Chủ động nghiên cứu, dự báo, nắm chắc, đánh giá đúng tình hình, phát hiện sớm, kịp thời tham mưu, đề xuất chủ trương, đối sách xử lý hiệu quả những yếu tố bất lợi, nhất là nguy cơ gây đột biến, thách thứcan ninh truyền thống, phi truyền thống từ sớm, từ xa, từ cơ sở,không để bị động, bất ngờ trước mọi tình huống. Tăng cường tổng kết thực tiễn, nghiên cứu phát triển lý luận về đường lối quốc phòng, quân sự, chiến tranh nhân dân, bảo vệ Tổ quốc trong kỷ nguyên mới.
Năm là, thực hiện nhất quán đường lối đối ngoại độc lập tự chủ, đa phương hóa, đa dạng hóa; triển khai đồng bộ, sáng tạo, hiệu quả hoạt động đối ngoại, chủ động và tích cực hội nhập quốc tế toàn diện, sâu rộng, tạo thế cân bằng chiến lược trong quan hệ với các nước lớn. Tự chủ về chiến lược, mềm dẻo, linh hoạt về sách lược, bảo đảm cao nhất lợi ích quốc gia - dân tộc trên cơ sở các nguyên tắc của Hiến chương Liên hợp quốc, luật pháp quốc tế, bình đẳng, tôn trọng, hợp tác cùng có lợi, giữ vững môi trường hòa bình, ổn định, không ngừng nâng cao vị thế, uy tín của đất nước trên trường quốc tế. Khai thác, phát huy hiệu quả vị thế địa - chính trị, kiên định thực hiện chính sách quốc phòng “bốn không”, phát huy bản sắc ngoại giao “cây Tre Việt Nam” trong đối ngoại Đảng, ngoại giao Nhà nước, đối ngoại Nhân dân. Nâng cao hiệu quả hợp tác quốc tế và đối ngoại, đấu tranh quốc phòng, an ninh, không để đất nước rơi vào thế cô lập, bị động, lệ thuộc, đối đầu; chủ động thiết lập tuyến phòng thủ, tạo vành đai an ninh, bảo vệ Tổ quốc từ sớm, từ xa, từ bên ngoài lãnh thổ.
Tóm lại, bức tranh chung của tình hình thế giới hiện nay đó là: “Về tổng thể thì hòa bình nhưng cục bộ có chiến tranh; về tổng thể thì hòa hoãn nhưng cục bộ có căng thẳng; về tổng thể thì ổn định nhưng cục bộ có xung đột”[2], gia tăng tính bất ổn, bất định, bất trắc, khó đoán định, cùng với sự phân tuyến về chính trị, phân mảnh về kinh tế và phân tách về công nghệ. Bối cảnh đó, đem đến cho Việt Nam cả thời cơ, thuận lợi và khó khăn, thách thức, đòi hỏi sự tỉnh táo, bản lĩnh, kịp thời có các quyết sách đột phá, đúng đắn, sáng tạo, hiệu quả, linh hoạt, thích ứng, tận dụng cơ hội, hóa giải nguy cơ, thách thức tác động đến sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong kỷ nguyên phát triển mới./.
Đại tá Vương Tuấn Bích
Viện Chiến lược và Lịch sử quốc phòng Việt Nam, Bộ Quốc phòng/baocaovien.vn