Mỗi một con người khi sinh ra, thứ gần gũi, thân thuộc nhất chính là ngôi nhà. Mỗi một dân tộc, cách làm nhà đều không giống nhau. Nhà là sản phẩm kiến trúc độc đáo, thể hiện sự hòa hợp của con người, thiên nhiên và văn hóa dân tộc phong phú. Nhà của người Tày Na Hang cũng vậy, không thiếu phần cầu kì, đặc sắc nhưng lại rất đỗi bình dị, thân thuộc…
Một góc thôn Đống Đa 1, xã Thượng Nông, huyện Na Hang
Không giống với phương cách sống du canh du cư của một số dân tộc thiểu số khác, người Tày luôn có tư tưởng ổn định về nơi ở, từ đó mới tính chuyện làm nương trồng ngô, lúa. Từ quan niệm đó, đã hình thành nên nét độc đáo trong văn hoá kiến trúc nhà sàn. Thuở xa xưa, rừng còn nhiều thú dữ, làm nhà sàn là cách tốt nhất để bảo vệ con người khỏi các loại thú ăn thịt. Ngôi nhà của người Tày không chỉ là nơi cư ngụ truyền đời của gia đình, mà còn là nơi diễn ra các hoạt động tín ngưỡng, sinh hoạt văn hóa, như: thờ cúng tổ tiên, các hình thức diễn xướng dân gian như hát giao duyên trong đám cưới, vào những dịp lễ hội, ngày tết cổ truyền, múa dệt cửi…
Nhà của người Tày Na Hang thường dựng ở vùng chân đồi, ngoài cánh đồng hay những nơi có không gian thoáng đãng. Nhà sàn của người Tày thường là ba gian chính, hai chái hoặc bốn mái. Nhìn tổng quan ngôi nhà sàn của người Tày Na Hang, ta sẽ có cảm giác chắc chắn, bề thế. Với kỹ thuật của những người thợ tài hoa, ngôi nhà sàn truyền thống của người Tày Na Hang ít dùng đến đinh sắt mà chỉ dùng mộc gỗ nối kèo cột tạo thành ngôi nhà. Điểm chung dễ nhận thấy của những ngôi nhà sàn là làm bên các con suối quanh bản, nơi có nguồn nước...
Hai chái nhà, thường sẽ có một chái dùng để loỏng giã gạo, đựng bồ thóc; một chái là nơi để vật dụng. Việc để vật dụng tùy thuộc vào cách sắp xếp của từng gia đình.
Nhà sàn được lợp bằng lá cọ hoặc ngói. Ngói làm bằng đất đỏ, là loại ngói máng, vì mỗi viên ngói đều cong như lòng máng, khi lợp thì một hàng úp, một hàng ngửa.
Cách bài trí trong ngôi nhà của gia đình người Tày có nhiều điểm chung. Bếp lửa và bàn thờ là hai thứ quan trọng nhất trong ngôi nhà nên được đặt tại gian chính giữa. Bếp lửa tượng trưng cho sự sống, đặt tại trung tâm nhà, là nơi nấu nướng và cũng là nơi các thành viên trong gia đình quây quần, sum họp. Bàn thờ hướng xuống bếp lửa, là nơi thờ cúng tổ tiên, nơi diễn ra những nghi thức tâm linh quan trọng của người Tày, như: lễ cầu an, lễ giải hạn, tang ma... Trên bếp, thường có một gác nhỏ làm kho chứa đồ và tận dụng hơi nóng của bếp lửa để hong khô các loại nông sản.
Theo quan niệm của người Tày Na Hang, cầu thang phải là số lẻ. Cầu thang lên nhà thường làm 9 bậc. Người Tày ở đây quan niệm mỗi bậc thang tượng trưng cho một vía của người phụ nữ đang sống trong ngôi nhà, nếu làm bậc cầu thang là số lẻ thì mọi người trong nhà đều bình yên và may mắn. Khi đón khách quý, chủ nhà phải xuống tận chân cầu thang chào mời khách lên nhà. Khi khách lên cầu thang, chủ nhà cũng phải đi sau để bảo vệ và hướng dẫn cho khách.
Gầm sàn là nơi để các dụng cụ sản xuất như: cày, bừa, cuốc, xẻng, dao…
Dưới chân cầu thang thường bố trí một cái máng nước, khách đến chơi nhà, có thể rửa tay, chân trước khi bước lên nhà. Vì sinh sống ở vùng núi cao nên nguồn nước người Tày sử dụng chính là “nước lần”. “Nước lần” lấy từ các khe núi về, dẫn bằng máng tre, nứa. Nước rất trong mát, chính là nguồn sinh hoạt hàng ngày. Nhà sàn ở một số làng bản vẫn còn lưu giữ cách lấy nước dùng truyền thống này.
Hầu hết các ngôi nhà sàn nơi đây đều làm một cái sàn tre nhỏ ngoài hiên, dùng để phơi phóng quần áo, nông sản… Cũng tại sàn tre này, cả gia đình thường quây quần ngồi hóng gió, ngắm trăng vào những đêm hè. Ông bà kể cho con cháu nghe những câu chuyện xa xưa, thời hùm beo còn nhiều, những ngôi nhà sàn vững chãi là nơi trú ngụ an toàn cho người dân nơi đây tự bao đời…
Không gian của một ngôi nhà sàn rộng rãi, thoáng mát, tựa lưng vào núi, mặt hướng ra suối, ra đồng. Cảnh vật có thể có nhiều đổi thay, nhưng, kiến trúc nhà, không khí ấm áp trong gia đình thì vẹn nguyên qua tháng năm…
Trong những năm gần đây, hoạt động du lịch tại Na Hang được các cấp, các ngành quan tâm đầu tư, bước đầu đạt được một số kết quả tích cực, từng bước chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tạo việc làm, tăng thu nhập cho người dân, góp phần đưa du lịch trở thành ngành kinh tế quan trọng, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, tạo tiền đề để xây dựng Na Hang là điểm đến du lịch hấp dẫn. Hình thức du lịch homestay (du lịch cộng đồng) tạo cơ hội cho du khách thập phương có cơ hội được trải nghiệm, biết đến nếp nhà sàn cổ có tuổi đời hàng trăm năm của người Tày, biết đến những nét văn hóa ẩm thực, trò chuyện với người dân bản địa, được trải nghiệm các phong tục tập quán, văn hóa địa phương. Hiện nay, một số làng, bản được coi là “làng cổ” của người Tày, như thôn Đống Đa 1 (xã Thượng Nông), Bản Thác (xã Yên Hoa), Bản Vèn (xã Côn Lôn)… Ngoài những ngôi nhà sàn cổ, người dân còn gìn giữ được những nghề truyền thống như nấu rượu ngô men lá, trồng bông, dệt vải, nhuộm sợi...
Đặt chân đến Na Hang, du khách có thể bắt gặp đâu đó những ngôi nhà nhuốm màu thời gian thấp thoáng trong các thung lũng. Nhà trở thành điểm tựa cho mỗi thành viên có thêm nghị lực trên mỗi bước đường đời, để các thành viên trong gia đình luôn muốn được trở về vì nơi đó luôn có tình yêu thương bao la, giúp mỗi người có thêm động lực, niềm an ủi… Khói chiều lan tỏa càng khiến không gian trở nên huyền hoặc hơn. Những ngôi nhà sàn gắn bó với thuở ấu thơ mãi không phai mờ trong kí ức của mỗi người con của mảnh đất vùng cao này, vì đó là nếp nhà, là gia đình, là quê hương…
Nguyễn Thanh Thủy