Xuân về qua sắc đào phai
Tết Nguyên đán trong tiếng Tày gọi là “bươn chiêng pi mâứ”, là tháng khởi đầu của năm mới. Thời gian diễn ra tết Nguyên đán trùng với tiết lập xuân. Trải qua quá trình lịch sử, tết Nguyên đán của người Tày nói chung và người Tày Tuyên Quang nói riêng đã tạo lập và giữ gìn được bản sắc riêng độc đáo.
Người Tày ăn tết Nguyên Đán bắt đầu từ 27, 28 tháng 12 âm lịch và kéo dài qua rằm tháng Giêng. Sau một năm lao động vất vả, có nhà sẽ mổ 1 con lợn để mời anh em, họ hàng, làng xóm ăn tết cùng gia đình. Nhà thì cùng một vài gia đình mổ chung một con. Lợn tết hầu hết được các gia đình tự nuôi, là giống lợn đen thịt dày, xương nhỏ. Ngày xưa, để có con lợn tết phải nuôi cả năm. Thức ăn cho lợn được nấu từ cây chuối rừng, sắn, ngô… nên chắc thịt, thơm ngon.
Các món ăn trong những ngày tết cũng “phong phú” hơn ngày thường. Thịt lợn được chế biến thành nhiều món. Người Tày quan niệm, mổ lợn phải có tiết canh - cầu mong sự may mắn cho năm tới. Trên mâm cỗ bày biện những món ăn truyền thống đặc sắc. Đầu tiên, phải kể đến thịt nộm. Đầu bếp sẽ lựa chọn những miếng thịt vai, mỗi miếng bằng bàn tay, kẹp tre, nướng than hồng. Khi vỏ miếng thịt vàng ruộm sẽ mang thái lát mỏng. Thịt được trộn kèm nước cốt chanh, ớt, rau mùi, nêm nếm vừa ngon là được. Bên cạnh đó, còn có thịt nướng. Thịt được ướp kèm ít hạt dổi, mẻ, mắm muối rồi đem xiên que tre. Thịt chín, mùi hạt dổi thơm lừng, miếng thịt vàng ruộm, cháy cạnh, mùi vị vô cùng đặc trưng. Người Tày sinh sống ở vùng đồi núi nên măng là món ăn không thể thiếu trong bữa ăn hàng ngày. Măng khô ngâm nước từ ngày hôm trước cho nở mềm, rửa sạch, cắt khúc vuông nhỏ hầm cùng xương. Ngoài ra, trên mâm cỗ còn có đĩa lòng dồi, thịt luộc, nem rán… Ngày xưa, khi chưa có tủ lạnh tích trữ, người Tày chế biến thịt lợn thành nhiều món để dành ăn mấy tháng sau tết. Mỡ được rán, cất vào hũ sành ăn vài tháng. Thịt được chế biến thành nhiều món ăn đặc sắc như: thịt chua, thịt treo gác bếp, lạp sườn…tích trữ cho vụ mùa bận rộn sau Tết.
Vào ngày 29, 30 tết, không khí gia đình, bản làng rộn ràng, đầm ấm bởi không khí được sum họp trong ngày cuối năm. Các bà, các mẹ sẽ gói bánh chưng “lưng gù” - một loại bánh đặc trưng ngày tết của người Tày. Phần lưng bánh hơi gù lên như chiếc lưng đeo gùi của những người phụ nữ vùng cao. Bánh có hai loại: bánh trắng và bánh đen. Bánh trắng được gói từ gạo nếp nguyên bản. Bánh có màu đen nhánh, thơm, hạt nếp rất dền, không bị nhớt, không bị chảy nước. Màu đen của bánh chưng gù người Tày được tạo ra từ cây xoan muối, cây rơm nếp, cây núc nác, cây vừng đốt ra than rồi nghiền thành bột. Nhưng chỉ có loại củi xoan muối mới cho ra màu đen đậm. Khi ăn, bánh được cắt dọc theo thân bánh hoặc cắt từng khoanh tròn. Trong ngày này, nhà nào cũng thức khuya, rang gạo để làm khẩu sli, món ăn truyền thống không thể thiếu trong ngày Tết của dân tộc Tày. Ngoài ra, còn có bánh khảo, chè lam hoặc bánh rán vào đêm 30 tết. Người già ngồi bên bếp lửa “canh” nồi bánh chưng. Trẻ con lăng xăng quét dọn nhà cửa.
Bánh chưng "lưng gù" - loại bánh Tết truyền thống của người Tày Tuyên Quang
Nhiệm vụ quan trọng nhất trong thời khắc đón xuân sang là lau dọn bàn thờ tổ tiên. Ngày 30 tết, chủ nhà thường là đàn ông làm nhiệm vụ sửa sang bàn thờ, quét sạch bụi bẩn, đốt rơm lúa nếp sạch lấy tro bù vào bát hương, cắm lại 1 - 3 chân hương và đặt vào chỗ cũ; lấy nước lá bưởi lau rửa các đồ thờ. Rửa sạch khay, ấm chén rót nước chè đặt bên dưới mỗi bát hương một chén. Trước các bát hương, bày khay hoa quả vào chính giữa; hai bên đặt bánh chưng, bánh khảo, mứt, kẹo... Mỗi bên bàn thờ dựng một cây mía to, lá được buộc túm cụm vào nhau như đầu rồng..., bày trí gọn, đẹp tạo được không khí tĩnh lặng và nghiêm trang.
Trước giao thừa, mỗi nhà người Tày đều phải có cây “ché lang” cắm ở cổng, cửa nhà, chuồng gia súc, gia cầm. Người Tày quan niệm, “ché lang” sẽ xua đuổi tà ma đến quấy nhiễu trong thời khắc đón giao thừa. Ngày nay, nhiều nhà sử dụng hương để thay thế.
Trong nhà, không thể thiếu được sắc hoa tươi thắm. Đó là những cành đào phơn phớt hồng hé nụ, là vài nhánh hoa bưởi, hoa mận cắm trong những chiếc lọ nhỏ xinh.
Đối với người Tày, bếp có vai trò quan trọng trong đời sống cũng như về tâm linh, tín ngưỡng. Trước thời khắc xuân sang, bếp mỗi nhà đều có khúc cây “núc nác”. Người Tày quan niệm, trong cây núc nác có vị thần sẽ phù hộ, bảo vệ gia đình khỏi ma quỷ. Đến rằm tháng Giêng, các bà sẽ buộc vào thân cây vài chiếc bánh gio đưa “thần” về rừng.
Trước khi hóa vàng, trong các bữa ăn, mỗi nhà sẽ chuẩn bị lễ gồm: gà, xôi, vài cặp bánh chưng, chai rượu cúng ông bà tổ tiên. Mâm cúng được bày trí cẩn thận, đặt chính giữa là một con gà luộc. Phía đầu mâm để 5 bát ăn cơm, 5 đôi đũa, 5 chén uống rượu, hai bên có cơm canh và các loại thức ăn ngon. Gà cúng thường là gà thiến sạch hay gà trống choai mới biết gáy tự nuôi mà có, khỏe mạnh, có màu lông đỏ, mào đơn thẳng đứng, mỏ vàng, chân vàng. Trước khi cúng phải thắp hương vào các bát, đặt vàng mã, tiền giấy và quần áo giấy lên bàn thờ nhằm hiến tặng tiền, quần áo cho tổ tiên sử dụng trong tết, đón năm mới. Nếu trong dòng họ có cụ nào trước đây làm thầy Tào, hoặc học hành đỗ đạt cao làm quan thì cắt quần áo bằng giấy đỏ, là đàn ông thì cắt quần liền áo ngắn, đàn bà thì cắt váy liền áo dài. Chủ nhà tự bày mâm, thắp hương, rót rượu. Sau vài lần rót rượu, khi hương cháy chỉ còn khoảng 1/3 thì rót rượu lần cuối, rồi đốt hết vàng mã để kết thúc lễ cúng. Cúng xong phải duy trì việc thắp hương, bảo đảm đèn sáng liên tục qua đêm giao thừa và ít nhất hết ngày mùng một. Đến ngày mùng 3 tết, chuẩn bị mâm cúng, vàng mã, quần áo giấy, hóa vàng như lần cúng ngày 30 tết để tiễn tổ tiên về trời. Bàn thờ tổ tiên là nơi linh thiêng nhất trong nhà của người Tày, tuyệt đối không ai được quay lưng lại phía bàn thờ. Trong làng xóm dẫu có điều gì bất hòa, xung khắc có thể có vài lời nặng nhẹ với nhau nhưng tuyệt đối không ai dám đụng chạm đến tổ tiên của nhau. Tục thờ cúng tổ tiên là một truyền thống tốt đẹp góp phần giáo dục con cháu luôn luôn ghi nhớ công lao dưỡng dục, xây đắp của các bậc tiền nhân; răn dạy con cháu hãy giữ lấy nếp nhà.
Sáng ngày mùng 1 tết, ông bà, cha mẹ mừng tuổi, dặn dò con cháu đoàn kết, yêu thương giúp đỡ nhau trong cuộc sống. Ngày đầu tiên của năm mới, người Tày có truyền thống đi lấy nước đầu năm. Tờ mờ sáng, những người phụ nữ quanh năm tảo tần sẽ chuẩn bị ống bương ra suối hoặc nguồn nước lần đầu bản lấy nước, cầu mong cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, là bước khởi thủy năm mới tài lộc sẽ vào như nước, mọi sự trôi chảy, yên ấm. Khi đi lấy nước, họ thường mang theo 3 nén hương đến cắm bên cạnh máng và nói lời cảm tạ thần nước. Trong ngày mùng 1 tết, người Tày kiêng ra khỏi nhà. Người Tày quan niệm, mùng 1 kiêng đến nhà người khác để tránh mọi rủi ro. Mùng 1 kiêng cầm chổi quét nhà với quan niệm không quét “lộc” của gia chủ ra khỏi nhà cửa.
Bắt đầu từ mùng 2 tết, con cháu sẽ sang nhà hai bên nội, ngoại để chúc tết. Lễ mang theo gồm gà trống thiến, 2 cặp bánh chưng, 1 chai rượu, bánh kẹo làm quà tết.
Trong những ngày đều năm mới, bản làng tràn ngập sắc xuân. Các hoạt động văn hóa truyền thống diễn ra sôi nổi với nhiều trò chơi dân gian như: lễ hội tung còn, đánh yến, đánh quay… Tiếng hát then, hát cọi mời bạn khiến bản làng tươi vui, rộn ràng hơn. Họ cùng chia sẻ những niềm vui trong năm cũ và chúc cho năm mới sẽ có nhiều may mắn.
Lễ hội tung còn thu hút sự tham gia đông đảo của Nhân dân
Nhà nào con cái làm ăn xa, ngày chính Tết không về được sẽ về vào ngày rằm tháng Giêng. Các nhà đều gói bánh chưng, mổ gà làm lễ cỗ cúng tổ tiên, mời họ hàng.
Mặc dù giờ đây cuộc sống đã ít nhiều thay đổi nhưng bản sắc văn hóa và hồn cốt dân tộc của đồng bào Tày vẫn được gìn giữ nguyên vẹn qua tháng năm. Mùa xuân đang về với đất trời và con người Xứ Tuyên, mang theo hương sắc của núi rừng và tình cảm con người nơi đây. Những điệu hát sli ngọt ngào, những phong tục tập quán đặc sắc ngày Tết của cha ông từ ngàn đời vẫn được các thế hệ đời sau bảo tồn, phát huy trong niềm vui và ước nguyện về một năm mới may mắn, bình an./.
Nguyễn Thanh Thủy